Ajurweda to najstarszy na świecie, nieprzerwanie praktykowany system leczenia, który narodził się kilka tysięcy lat temu w Indiach.
Najdawniejsze spisane ajurwedyjskie teksty medyczne pochodzą z około 600 roku p.n.e., jednak sama wiedza istniała znacznie wcześniej i bazowała na precyzyjnych przekazach ustnych. Za podstawę zarówno dawnej, jak i współczesnej ajurwedy uważane są księgi Ćaraka Samhita i Suśruta Samhita, których autorstwo przypisywane jest starożytnym mędrcom.
Ajurweda, w dosłownym tłumaczeniu „wiedza o życiu”, to obszerna wiedza medyczna, obejmująca profilaktykę, diagnostykę i leczenie chorób. Poszczególnymi jednostkami chorobowymi zajmują się określone specjalizacje, których w ajurwedzie wyodrębniono osiem: medycynę ogólną, chirurgię, pediatrię, psychiatrię, laryngologię-okulistykę, toksykologię, gerontologię-medycynę odmładzającą i „medycynę miłosną” obejmującą, między innymi, ginekologię i położnictwo. Jak widać, wachlarz zainteresowań medycyny indyjskiej jest szeroki i w znacznym stopniu pokrywający się ze specjalizacjami medycyny zachodniej – alopatii. Warto wspomnieć, że ajurweda praktykuje chirurgię nieprzerwanie od czasów starożytnych, a osiągnięcia dawnych lekarzy (m. in. trepanacja czaszki, usuwanie katarakty, zabiegi chirurgii plastycznej, np. rekonstrukcja nosa) i ich niezwykle precyzyjne, jak na owe czasy, narzędzia chirurgiczne zasługują na najwyższy podziw.
Starożytna indyjska „wiedza o życiu” jest jednak czymś więcej niż po prostu medycyną empiryczną, opartą na wynikach wielowiekowych badań i doświadczeń. Ajurweda jest filozofią życia zakładającą, że to, jak żyjemy, czym się odżywiamy i jaki jest nasz stosunek do otaczającej rzeczywistości, ma ogromny wpływ na naszą kondycję, zarówno fizyczną, jak i psychiczną oraz duchową. Życie rozumiane jest jako nieustająca wymiana energii i informacji pomiędzy pojedynczą żywą istotą a otaczającym ją światem. To co robimy, mówimy i czujemy, marzenia, emocje, pokarm, powietrze, to co dajemy innym i co od nich otrzymujemy – to wszystko składa się na kondycję naszego ciała i umysłu. Zdrowie, według ajurwedy, jest nie tylko wolnością od chorób, ale przede wszystkim stanem bycia w harmonii z całym wszechświatem. Jedynie taka harmonia może zapewnić nam nieprzerwany dobrostan, obejmujący zarówno ciało, jak i umysł.
Indyjska wiedza medyczna bazuje na koncepcji pięciu żywiołów (elementów) tworzących całą materię ożywioną i nieożywioną. Te pięć żywiołów to: akaśa (przestrzeń, eter), vayu (powietrze, wiatr), agni (ogień), dźala (woda) i prithwi (ziemia). Żywioły wyrażają pewne własności materii i nie należy ich traktować dosłownie. Przestrzeń to potencjalność, nieskończone możliwości. Powietrze to ruch, ogień symbolizuje transformację, przemianę, woda określa zwartość, a ziemia – solidność i stabilność. Każda rzecz składa się z tych pięciu elementów, ale jeden z nich dominuje. W wodzie, na przykład, elementem dominującym jest, oczywiście, żywioł wody, ale w zwykłej wodzie, tej którą pijemy, znajdują się również pozostałe cztery elementy. Rzecz w tym, żeby woda była wodą, żeby żaden inny element nie zdominował zawartości naszej szklanki. Podobnie jest z żywymi istotami – zachwianie proporcji pomiędzy elementami powoduje zachwianie równowagi zdrowotnej, co skutkuje rozmaitymi dolegliwościami i schorzeniami natury zarówno fizycznej, jak i mentalnej.
Tym, co odróżnia materię ożywioną od nieożywionej jest prana – siła życiowa i witalność utożsamiana z oddechem. To ona wlewa życie w ciało człowieka i podtrzymuje wszystkie funkcje życiowe. Prana płynie subtelnymi kanałami zwanymi nadi, które odpowiadają chińskim meridianom, i póki jej przepływ jest swobodny i niezakłócony, człowiek czuje się dobrze.
Wszystko, co istnieje jest unikalną kombinacją pięciu elementów, przez co każda rzecz i każda żywa istota posiada inną formę i inne cechy. W organizmie ludzkim żywioły łączą się w różnych proporcjach tworząc trzy dosze – trzy podstawowe zasady zarządzające funkcjonowaniem pięciu elementów w ciele i jednocześnie trzy typy psychobiologiczne. Są to wata, pitta i kapha.
Wata dosza to zasada ruchu, związana z elementem przestrzeni i powietrza; zarządza wszystkimi przepływami mającymi miejsce w ciele i umyśle, od impulsu nerwowego po chodzenie. Pitta dosza, to siła odpowiadająca za transformację i metabolizm, zaś kapha dosza, związana z ziemią i wodą, odpowiada za odżywianie i podtrzymuje strukturę fizyczną ciała. Innymi słowy, wata to ruch, pitta – transformacja, a kapha – struktura.
Według ajurwedy, każdy z nas posiada unikalny wzorzec energetyczny, specyficzną kombinację trzech dosz, które determinują to, kim jesteśmy. Wzorzec ten to nasze prakriti, czyli natura – konstytucja psychofizyczna. Problemy zdrowotne zaczynają się wtedy, gdy dochodzi do zaburzenia dosz. Celem Ajurwedy jest rozpoznać naturalny stan równowagi danej osoby i pomóc jej do niego wrócić. Aby tego dokonać, niezbędna jest dokładna diagnostyka i indywidualne podejście do pacjenta, który stanowi unikalną „kompozycję” elementów i energii i jednocześnie unikalną kompozycję zaburzeń równowagi energetycznej i balansu pomiędzy żywiołami.
Człowiek w ajurwedzie traktowany jest holistycznie, ciało i duch są jednym i jako elementy konstytuujące żywą istotę muszą pozostawać w równowadze. W równowadze muszą pozostawać również żywioły, z których „składa się” człowiek. Ajurweda zajmuje się przyczynami choroby, nie ograniczając się do usuwania symptomów, a źródło chorób identyfikuje jako psychosomatyczne. Uznaje, że na stan zdrowia ogromny wpływ mają warunki, przyzwyczajenia i nawyki, sytuacja rodzinna a nawet myśli pacjenta.
Stosowane w medycynie indyjskiej leki są wyłącznie naturalne, wytworzone na bazie znanych i używanych od tysiącleci ziół i minerałów. Nie stwierdzono żadnych skutków ubocznych, a każdy pacjent przy doborze leków traktowany jest indywidualnie. Oprócz leczenia farmakologicznego ajurweda oferuje wielką liczbę zabiegów terapeutycznych, takich jak różnorodne masaże, wlewy, inhalacje, kąpiele itp. Podstawą każdej terapii jest solidne oczyszczenie organizmu z toksyn, zestaw zabiegów znanych od starożytności pod nazwą panćakarma. Wszelkie zaburzenia równowagi w organizmie prowadzą bowiem do gromadzenia się toksyn zarówno materialnych, jak i niematerialnych.
Jako że człowiek to również umysł i duch, ajurweda podkreśla wagę ćwiczeń przywracających równowagę owego ducha. Takie ćwiczenia to oczywiście medytacje, a wyjątkowym indyjskim wynalazkiem, który rozwija harmonijnie i ciało i ducha jest joga, bardzo polecana i często zalecana pacjentom ajurwedy.
Ajurweda wraz z upływem tysiącleci stała się integralną częścią kultury indyjskiej i indyjskiego życia codziennego. Większość Hindusów, a można chyba zaryzykować stwierdzenie, że wszyscy Hindusi stosują zalecenia ajurwedy, choćby te dietetyczne i higieniczne, niejako z automatu, nie uświadamiając sobie nawet, że to, co robią każdego dnia wywodzi się nie ze zwyczaju a ze wskazań medycznych starożytnych mędrców.
Znaczenie Ajurwedy w Indiach jest tak wielkie, że często nazywana jest ona Piątą Wedą i uważana za integralną część świętych pism indyjskich, w skład których wchodzą Rigweda, Jadźurweda, Samaweda i Atharwaweda – księgi, z których narodził się i współczesny hinduizm i indyjska filozofia, a pośrednio także buddyzm i dżainizm.
W 1979 roku Światowa Organizacja Zdrowia uznała koncepcję zdrowia i terapii reprezentowaną przez Ajurwedę za medycynę alternatywną do alopatii i tym samym ajurweda stała się oficjalnie ważnym elementem światowej kultury medycznej.
Obecnie ajurweda jest znana i praktykowana również w świecie Zachodu, można stosunkowo łatwo dotrzeć do lekarza, czy do przychodni specjalizującej się w tym systemie medycznym. Coraz większą popularnością cieszą się medykamenty i kosmetyki oparte na recepturach ajurwedy. Niestety, jak wszystko w naszych czasach, również ajurweda i firmowane przez nią produkty uległy częściowej komercjalizacji. Zwłaszcza na Zachodzie, gdzie moda na „alternatywne” lecznictwo stwarza popyt na związane z nim usługi i produkty. Warto jednak wiedzieć, że w Indiach nadal działają ośrodki wierne najdawniejszym regułom sztuki medycznej, dysponujące znakomicie wykształconym personelem i oferujące sprawdzone i godne zaufania lekarstwa. Ajurweda nie traci na znaczeniu, można by powiedzieć, że zyskuje – coraz więcej ludzi na świecie chce żyć według jej zasad, które, choć wymagają nieco wysiłku i zdecydowania są klarowne i proste: żyjmy świadomie po jasnej stronie mocy.